سرزمین آذربایجان به دلیل برخورداری ازفرهنگ دیرینه و اصیل و نیز شرایط جغرافیائی و پرتحرکش، ازپیشینه ی فرهنگی و هنری خاصی برخورداراست. بسیاری از آئین ها در ادبیات شفاهی فولکلور در دل موسیقی حماسی و گیرای این منطقه نهفته است. نوروز، این کهن آئین تورکان، با رنگ و بوئی ویژه و مراسم های خاصی در آذربایجان برگزار میشود . مراسم سنتی «سایا» از جمله زیباترین رسم‌های مردمان آذربایجان به مناسبت روزهای پایانی سال و آغاز سال نو است که از چندین ده روز مانده به عید نوروز برگزار می‌شود. در این آئین دیرینه، سایاچی ها، افراد هنرمند، شوخ طبع و بذله گوئی هستند که با نغمات، آواز و سخنان شوخ و شیرین خود مردم را دلشاد ساخته و طلیعه داران آغاز بهار و جشنهای مربوط به آن بوده اند.در فولکلور ترکی، سایا به معنی احترام گذارنده است و سایاچی به معنی حرمت و حرمت کننده است و با توجه به اینکه سایاچی ها هنرمندان دوره گردی بودند که با لباس هائی برگرفته از رنگ طبیعت و گاه با لباس های چوپان های محلی از چند هفته مانده به نوروز، ده به ده، کوی به کوی و خانه به خانه و با دو چوب د دست میگشتند و با خواندن شعرهای مخصوص و زدن چوبهای دستی به هم ریتم درآورده و شعر و آواز در وصف طبیعت میخواندند و برای مردم آرزوی روزهای خوش، خیر و برکت در سال نو از درگاه خداوند بخشنده طلب می‌کردند. سایاچی‌ها در مقابل دعاهای خیر و شعرهای دوست‌داشتنی خود از صاحب‌خانه‌ها هدیه و انعامی را دریافت می‌کنند.این هدیه ممکن است گندم و جو و شیرینی و آجیل باشد یا مبلغی پول به سایاچی هدیه داده شود.

در برخی مناطق آذربایجان سایاچی ها را »کوساکوسا« مینامند. با توجه به اینکه سایاچی ها از چند هفته مانده به عید، روزهای مانده به آغاز سال نو را شمارش می‌کردند، میتوان احتمال داد واژه سایا از مصدرترکی »سایماق« به معنای شمردن گرفته شده است. 

از مهم ترین این رسوم، آئین های نوروزی است که می توان به مراسم »تکم چی و سایاچی و کوسا گلین« اشاره کرد که هم زمان با نوروز با الحان دلنشین و خاص خود به نغمه سرائی پرداخته و با طنین آواز خود در فضای کوی و برزن ها، طلیعه آمدن بهار و زایش دوباره زمین را به مردم مژده میدهند.

سایاچی های آذربایجان علاوه بر اینکه پیام آور شادی و بشارت دهنده آغاز سال نو و بهار طبیعت بوده اند، در اصل به نوعی راوی نقل های حماسی و راوی حکمت و پند و اندرزهای میهنی و مذهبی نیز بوده اند. سایاچی ها و کوسا کوسا ها ترانه های ساده و زیبا به صورت بایاتی و دو بیتی میخواندند، و در اشعار آنها احترام به اهالی خانه و مخاطب و دعای خیر برای آنان و آرزوی خیر و برکت برای محصول کشاورزی و همچنین اظهار محبت به حیوانات مشهود بود و گاهی این احترام و دعای خیر در صورت به گرمی پذیرفته نشدن از طرف صاحبخانه از چهارچوب معمول خارج و به طنز و هجو میگرائید.

به غیر از سایاهای مژده دهنده نوروز (سایاچی ، تکمچی و کوسا گلین و..) می توان به یاغیش سایاسی ( چؤمچه خاتون) ، یاس سایاسی ( آغی لار ) ، یاغیش کسمه سایاسی ( سایای بند آمدن باران) و .. نیز اشاره نمود.

به نمونه هائی از این ادبیات شفاهی و گنجینه ی غنی سایاها توجه کنیم :

سالام علیک سای بئیگ لر ( سلام علیک بیگ های سای )

بیربیریندن یئی بئیگ لر ( یکی از یکی بهتر )

سایا گلدی گؤردونوز؟ ( سایا که آمد، دیدید؟ )

سالام وئردی آلدینیز؟ ( سلام که داد، جواب دادید؟ )

 آلنی قاشقا قوچ قوزو ( بره پیشانی سیاه و سفید ) 

سایاچییا وئردینیز؟ ( به این سایاچی دادید؟ )

صفا اولسون یوردونوز ( خانه‌هایتان با صفا شود )

اولماسین قوردونوز ( گرگتان لال شود )

آج گئتسین دوشمانینیز ( دشمنتان گرسنه )

توخ گلسین چوبانینیز ( و سیرباد چوپانتان )

 یا :

اورتوموشدوم سککیده

اورگیم سکسکیده

اوچ قیزیل آلما گلدی

بیر قیزیل نعلبکیده

 ترجمه:

 نشسته بودم روی سکو 

دلم در انتظار بود

در یک نعلبکی طلا

سه سیب آمد.

یا :

بو سایا یاخشی سایا
هم چشمه ‌یه، هم چایا
هم اولدوزا، هم آیا
هم یوخسولا هم وارا

  
ترجمه:

این سایا، سایای خوبی است

هم برای چشمه هم برای رود 

هم برای ستاره و هم برای ماه
هم برای فقیر و هم برای غنی

و یا :

سایا، سایا، سایادان

دامازلیقیم ایادان

بو سایا کیمدن قالیب

آتا بابادان قالیب.

و... 

قایناق لار :

• مازقامئت ، آذربایجانلی لارین ائیله نجه هؤرونو 
• ائل بیلیمی ، قادین و فولکلور ، اؤزل سایی ، 1394