نوشته هم به زبان ترکی ( بعد اتمام زبان فارسی ) نوشته شده است هم به زبان فارسی لطفا هنگام کپی کردن منبع آن ( مازقامئت ) را حتما بیان کنید.
دنیای روشنایی ها را به مردم به ارمغان می آورند و مردم نیز با دیدن این وضعیت به جشن و پایکوبی در طبیعت می پردازند. البته امروزه روز مردم به سان گذشته تمامی مراسمات مربوط به هر یک از چهارشنبه های مذکور را به جا نمی آورند ولی عموما با اجرای مختلف آنها موجب پایداری آنها می شوند.
چرشنبه لیک
در چهارشنبه آخر سال از طرف خانواده داماد به خانه تازه عروس هدایایی با عنوان “چرشنبه لیک” (هدیه روز چهارشنبه ) فرستاده می شود. در میان این هدایا می توان سبزه عید، چند شاخه گل سرخ، تعدادی ماهی قرمز، آجیل، لباس، چادری و… مشاهده کرد. همچنین سفره هفت سین، آینه، شانه و سرمه نیز همراه آن به خانه عروس می فرستند.
“چرشنبه بازاری” ( خرید روز چهارشنبه ) نیز آداب مخصوص به خود را دارد. همه مردم به بازار می روند و “چرشنبه لیک” می خرند. چرشنبه لیک عبارت است از آینه، شانه، جارو، آجیل و… در این روز برای بچه ها نیز اسباب بازی می خرند. در تبریز وقتی برای بچه ها اسباب بازی می خرندبه شوخی گفته می شود: “چرشنبه اوشاغی، بئشی بیر شاهی” (کودک چهارشنبه، پنج تاشون یک عباسی)
و آن شخصی که فرزندان زیادی دارد زمانی که برای خرید به بازار می رود، این ندا را برای وی سر می دهند: “چرشنبه بالالاری” (بچه های چهارشنبه).
در این روز معمولا غذاهایی مانند پلو و کوفته درست می کنند. هنگام درست کردن کوفته، یک کوفته اضافه می پزند و به آن “غئییب پایی” (سهم غایب) می گویند که سهم مهمان ناخوانده می باشد.
در این روز همچنین گندم بو داده (قورقا) درست می کنند و در بعضی از مناطق، ریش سفید فامیل هنگام روشن کردن آتش در پشت بام، یک خط دایره ای کشیده و قورقا ها را داخل آن پخش می کند و سپس شروع به دعاهایی از این قبیل می کند: بسم الله الرحمن الرحیم، الهم صلی علی محمد و آل محمد، ای خدا، انشاالله که نوروز محمد، ثروت و دولت ابراهیم، عمر نوح، سلامتی و ارزانی نعمت برای ما و همسایگانمان عنایت فرما، برای اشخاص بدون اولاد، اولاد، برای جوانها سلامتی، برای پیران طول عمر، برای بیماران شفا، برای فقرا مال و ثروت، برای ثروتمندان کرامت عنایت فرما. مردم را نسبت به یکدیگر مهربان کن، آمین یا رب العالمین” بعد از دعا، مشتی از قورقاها و نخود و عدس برداشته و بعد از نیت و درخواست روزهای خوش برای همه از خدا، آنها را به سوی آسمان پرت می کند و می گوید: “بودا قوشلارین پایی” (این هم سهم پرندگان).
وسایل شادی
وسایل شادی زیادی برای شادی و جشن این روز وجود دارد. از میان آنها می توان به “ترقه، یئتددی تاراقا، تومانا گیره ن، ال بمبی و…” اشاره کرد. که از طرف جوانها پرتاب شده و منفجر می شوند. در بعضی از مناطق از “توپ اودی” (توپ آتشین) نیز استفاده می کنند. این توپ از پارچه هایی که به همدیگر تنیده شده اند در چهارشنبه آخر سال آتش زده می شود و جوانها در محلها آن را به سوی همدیگر پرتاب می کنند.
“توولاما” از دیگروسایل شادی است. در درون این توولاما ها (گردونه های آتش) خرده های آلومینیوم و آتش ریخته و آنها را می چرخانند و هنگام چرخش، گلوله های سفید آتش همه جا پخش می شود.
از تفریحات دیگر این موقع “یومورتا چاقیشدیرماق” (بازی تخم مرغ ) می باشد. نحوه بازی بدین شکل است که جوانان در میدانگاهها جمع می شوند و تخم مرغهایی که آب پز شده اند را به یکدیگر می زنند تا ببینند کدامیک زودتر می شکند. کسی که تخم مرغش می شکند بازنده است و باید آن را به فرد برنده بدهد.
فال گوش وایستادن:
فال گوش وایستادن را نیز می توان از رسومات مربوط به این روز به حساب آورد. در روستاها از منافذ پشت بامها و دیوارها و در شهرها از پشت درها، اشخاصی که می خواهند به این طریق برای خود “فال گوش” بگبرند با گوش خواباندن، سعی می کنند سخنان افراد داخل خانه ها را بشنوند و بعد از آن، نیتها و خواسته هایی که درذهن و دل خود گرفته اند را به وسیله این حرفها تعبیر می کنند. به همین خاطر در این روز در خانه ها حرفهایی که رد و بدل می شود حرفهایی دلنشین و زیبا می باشد.
فال آب:
از دیگر فالهای این روز “سو فالی” (فال آب) می باشد. دخترها، عروس خانم ها و زنها، هر کدام وسایلی مانند سنجاق، دکمه، منجق و… را در داخل ظرفی که داخل آن آب است می اندازند سپس یک نفر بایاتی (دوبیتی تورکی) می خواند و یک کودک کم سن و سال یک به یک وسایل را از داخل ظرف بیرون می آورد. برای وسایل هر کس، از بایاتی هایی که خوانده شده تعابیری وجود دارد. خوانندگان بایاتی ها سعی می کنند حرفهای زیبا و دلنشین را بر زبان جاری سازند.
چهارشنبه سوری و روشن کردن آتش:
یکی از مراسمات مهم این روز، روشن کردن آتش و پریدن از روی آن می باشد. روایت های زیادی در مورد این مراسم وجود دارد. بعضی، به وجود آمدن این رسم را به زمان زرتشت پیامبر نسبت می دهند و بعضی آن را رسمی می دانند که از زمان مختار ثقفی (انتقام گیرنده خون امام حسین (ع) ) باقی مانده است. چرا که اینها معتقدند مختار با طرفدران خود قراری می گذارد مبنی بر اینکه در شب چهارشنبه در پشت بامها آتش روشن کنند، تا بدینوسیله دست به قیام بزنند و همه را آگاه سازند. و بدین طریق گرفتن انتقام خون امام حسین از دشمانش شروع می شود. و از آن روز به بعد، مردم، چنین روزی را روز شادی خود انتخاب می کنند.
عده ای بر این باورند که “سوری” واژه ای کردی و به معنای قرمزی و سرخی می باشد. ولی با نگاهی به تاریخ باشکوه تورک خلاف این موضوع برای ما ثابت می شود و ریشه این کلمه و همچنین ریشه مراسمات مختلف این روز را در این تاریخ مشاهده می کنیم. و حتی شاید بتوان گفت که سومرها (قبائیل تورک ) اولین مردمانی بوده اند که مراسمات مربوط به چهرشنبه های آخر سال و نوروز را جشن می گرفتند. چنانچه آقای دکتر مهرداد بهار نیز در مدخل کتاب “تخت جمشید” خود و هم در مصاحبه خود با مجله آدینه (شماره بهار 1372) چنین تصریح می کند: “…جشن نوروز در اصل یک جشن آریایی نبوده بلکه نخست در بین سومریان مرسوم بوده است… این آیین از بین النهرین به دیگر مناطق جهان و از جمله ایران رفته است…”.. البته خود کلمه “سور” (sur) در زبان تورکی به معنای سرور و شادمانی می باشد. در آداب و سنن قدیمی ما تورکها 4 چهارشنبه ماقبل نوروز جشن گرفته می شد و در چهارشنبه آخرین بر فراز تپه بلندی آتش افروخته تا قبل از طلوع آفتاب از روی آن می پریدند. رسم برافروختن آتش اشاره به یک حادثه تاریخی نیز می کند و آن اینکه تورکانی که در “ارگنه گون” ( نام مکانی ) در محاصره بودند بکمک افروختن آتش توانستند محاصره را شکسته، راه سرزمین پدریشان را بیابند.
این روز رستاخیز یعنی بازگشت به سرزمین مصادف بود با شروع فصل بهار، بهمین خاطر خان تورکان هر ساله بیاد بود آن روز آتش بزرگی افروخته و با کوبیدن پتک بر روی آهنی که در آتش بزرگ قرار داده شده آغاز سال و جشن را اعلام می کند.
آتشکده های به جا مانده از گذشته ها نیز نشان می دهد که این عنصر طبیعی در میان ملت تورک برای خود اهمیت خاصی داشته لذا مراسمات فعلی زنجیره خود را از گذشته حفظ کرده و اگر قالب ها نیز عوض شده باشند ولی مفهوم ذاتی خود را از دست نداده اند. پس نمی توان به همین راحتی صحبت از کردی یا عربی یا … بودن کلماتی مانند سوری کرد. شاید در میان قوم کرد این واژه به معنای قرمزی باشد، ولی آن نمی تواند دلیلی بر تسری آن بر واژه های مشابه آن در فرهنگ ملتهای دیگر به همان معنا باشد.
بعد از غروب آفتاب، آتشها روشن می شوند و همه سعی می کنند از روی ان بپرند. زمان روشن کردن آتش از” اوزه رلیک” ( اسپند) که از بازار خریده شده می سوزانند و اعتقادی وجود دارد که پریدن از روی آتش موجب خوشبختی و گشایش بخت می شود.
موقع پریدن از روی آتش چنین نغمه هایی خوانده می شود:
آتیل باتیل چرشنبه
بختیم آچیل چرشنبه
آغیرلیغیم اوغورلوغوم اودلارا
منیم له هوپولمایان یادلارا
آغیریلیغیم اود اولسون
اوددا یانان یاد اولسون
اود اوستن آتداناق
هر جفایا قاتداناق
آغیرلیغیم اوغورلوغوم اودلارا
منیم له هوپولمایان یادللارا
آتیل توتول چرشنبه
چیللم توکول چرشنبه
بختیم آچیل چرشنبه
عالم گرانقدر مرحوم پروفسور محمد تقی ***یشچی (ذهتابی) در کتاب تاریخ دیرین ترکهای ایران (ایران تورکلرینین اسکی تاریخی) با اشاره به این رسم چنین بیان می کند: “اهل منزل و حتی پیرمردهای 90 ساله به پشت بام می روند و در حالی که مقابل آتش می ایستند و دستهایشان را رو به آسمان گرفته اند می گویند: خدایا تو را هزاران بار شکر، پارسال ده تومان سرمایه داشتیم، سراسر سال را کار کردیم، منفعت کردیم و زندگیمان را به خوبی گذراندیم و همان ده تومان باز هم باقی است. و سپس به بچه ها اشاره می کند که مراسم را شروع کنند و بچه ها نغمهای مربوط به این مراسم را سر می دهد و مشغول شادمانی و پریدن از روی آتش می شوند. به مراسمات مربوط به آتش کردن روشن نادارا می گویند.
در بعضی از مناطق بعد از پردن از روی آتش، باز هم با باورها و رسوم مختلفی رودر رو می شویم. برای مثال دخترها بعد از پریدن از روی آتش موقعی که به خانه برمی گردند کفشهایشان را درمی آورند و به طرف آستانه در خانه پرت می کنند. اعتقاد و باور بر این است که اگر پاشنه کفش ها به طرف منزل باشد آن سال به خانه بخت خواهند رفت.
و در بعضی مناطق بعد از پریدن از روی آتش بر روی یک بیل یا یک پارو سوار می شوند و مثل اسب به سواری کردن با آن می پردازند. از کسی که بر روی پارو سوار شده می پرسند “کجا می روی” و او هم نام جایی که آرزو دارد در سال جدید برود، بر زبان جاری می سازد. همچنین مردم از خاکسترهای آتش برمی دارند و موقع صبح، کنار آب رفته و خاکسترها را بر روی آب می ریزند. و با گرفتن ناخنهای خود می گویند:
آغیرلیغیم اوغورلوغوم گئت
قادا بلا بیزی ترک ائت
پختن سمنو
سمنو جزء غذاهایی است که در آخر سال خانم ها با همکاری یکدیگر به پخت آن مشغول می شوند.
یکی از سمبلها و نشانه های بارز باستانی ترین عید تورکها (نو +روز) پختن سمنو می باشد. که جزء رسوم زیبای آزربایجان می باشد.
خانم ها، در ظرفها و سینی هایی گندم ها را ریخته و پس از آبیاری آنها یک پارچه نازک بر روی آنها می کشند. بعد از چند روز گندمها شروع به جوانه زدن می کنند در این موقع پارچه نازک را از روی گندمهای جوانه زده بر می دارند و یکی دو روز هم به آن حالت نگه می دارند. بعد از این موقع، گندمها را برداشته و بعد از له کردن آنها در یک توبره ریخته و آب آنها را می گیرند سپس این آب را در درون دیگ ریخته و می گذارند روی اجاق کم شعله. هنگامی که سمنو شروع به جوشیدن می کند در دیگ را می گذارند و یک جانماز، تسبیح، آینه و سفره قرآن باز کرده و دیگ را به حال خود گذاشته و اطراف دیگ را خلوت می کنند.
چنین اعتقادی وجود دارد که هنگام جوشیدن سمنو حضرت فاطمه (س) می آید و مزه و شیرینی به آن می دهد. بعد از پخته شدن سمنو، شروع به پخش سمنو می کنند. در دیگ سمنو “بادام پوسته دار” نیز می ریزند، چرا که باور بر این است که هر کس این بادامها را در کیسه پولش بگذارد پولش برکت پیدا کرده و زیاد می شود.
“ترانه سمنو” یکی از ترانه های آشنا برای آزربایجانیها می باشد که همراه با احساسات زیبا، اهمیت سمنو را در میان آذربایجانیها نشان می دهد...
سمنی آی سمنی
هر یازدا سن یادا سال منی
سمنی ساخلا منی
ایل ده گؤیردیم سنی
گولوش دوغار دوداغلاردا سمنی
بیزیم ائللر اوخور بو نغمه نی
سمنی آی سمنی ساخلا منی
دوزوم دؤرد یانینا نرگس، یا سمنی
بو بایرامدا هر ایل بایرام دوزه لدن
من ال چکمم سندن کیمی گوزه لدن
سفره لر بزه ییرسن ازلدن
یاراشیرسان اوتاقلارا سمنی
سمنو آی سمنو ( ترجمه فارسی )
در هر بهار مرا به یاد بیار، سمنو
سمنو! از من محافظت کن
تا هر سال تو را سبز کرده و بپزم
سمنو! تبسم بر لبها می نشیند
ملت ما این ترانه را می خوانند
سمنو آی سمنو مرا حفظ کن
تا در چهار گوشه ات گل نرگس بچینم
این عید نیز مثل عیدهای گذشته که تو را می پختم
من از مه رویی مثل تو دست نخواهم کشید
از ازل تا حالا سفره ها را رنگین می کنی
زینت بخش منازل هستی
“شال سالاماق” (رسم شال اندازی) + ویدئو
یکی از رسومات جالب توجه در چهارشنبه آخر سال انداختن شال از سوراخهای پشت بام خانه ها می باشد. معمولا در این شب جوانان و بخصوص تازه دامادها شالهایی به رنگ قرمز را از سوراخهای پشت بامها ( که برای تهویه درست شده اند ) به داخل خانه ها می اندازند و صاحب خانه نیز جورابی، پیراهنی و … به آن می بندد. تازه دامادها نیز می گویند که نامزدم را به شال ببندید، اطرافیان عروس نیز می گویند که نمی شود و در عوض جوراب، آجیل و… به شال می بندند.
استاد شیرین سخن، شهریار در منظومه حیدربابا این رسم را به صورت منظوم چنین توصیف می کند:
بایرامیدى ، گئجه قوشى اوخوردى
آداخلى قیز ، بیگ جوْرابى توْخوردى
هرکس شالین بیر باجادان سوْخوردى
آى نه گؤزل قایدادى شال ساللاماق !
بیگ شالینا بایراملیغین باغلاماق !
شال ایسته دیم منده ائوده آغلادیم
بیر شال آلیب ، تئز بئلیمه باغلادیم
غلام گیله قاشدیم ، شالى ساللادیم
فاطمه خالا منه جوراب باغلادى
خان ننه مى یادا سالیب ، آغلادى حیدربابا ، میرزَممدین باخچاسى
باخچالارین تورشا-شیرین آلچاسى
گلینلرین دوْزمه لرى ، طاخچاسى
هى دوْزوْلر گؤزلریمین رفینده
خیمه وورار خاطره لر صفینده
بایرام اوْلوب ، قیزیل پالچیق اَزَللر
ناققیش ووروب ، اوتاقلارى بَزَللر
طاخچالارا دوْزمه لرى دوْزللر
قیز-گلینین فندقچاسى ، حناسى
هَوَسله نر آناسى ، قایناناسى
باکى چى نین سؤزى ، سوْوى ، کاغیذى
اینکلرین بولاماسى ، آغوزى
چرشنبه نین گیردکانى ، مویزى
قیزلار دییه ر : ” آتیل ماتیل چرشنبه
آینا تکین بختیم آچیل چرشنبه “
یومورتانى گؤیچک ، گوللى بوْیاردیق
چاققیشدیریب ، سینانلارین سوْیاردیق
اوْیناماقدان بیرجه مگر دوْیاردیق ؟
على منه یاشیل آشیق وئرردى
ارضا منه نوروزگوْلى درردى
( ترجمه فارسی )
نوروز بود و مُرغ شباویز در سُرود
جورابِ یار بافته در دستِ یار بود
آویخته ز روزنه ها شالها فرود
این رسم شال و روزنه خود رسم محشرى است !
عیدى به شالِ نامزدان چیز دیگرى است ! با گریه خواستم که همان شب روم به بام
شالى گرفته بستم و رفتم به وقتِ شام
آویخته ز روزنة خانة غُلام
جوراب بست و دیدمش آن شب ز روزنه
بگریست خاله فاطمه با یاد خانْ ننه
در باغهاى میرزامحمد ز شاخسار
آلوچه هاى سبز وتُرش ، همچو گوشوار
وان چیدنى به تاقچه ها اندر آن دیار
صف بسته اند و بر رفِ چشمم نشسته اند
صفها به خط خاطره ام خیمه بسته اند
نوروز را سرشتنِ گِلهایِ چون طلا
با نقش آن طلا در و دیوار در جلا
هر چیدنى به تاقچه ها دور از او بلا
رنگ حنا و فَنْدُقة دست دختران
دلها ربوده از همه کس ، خاصّه مادران
با پیک بادکوبه رسد نامه و خبر
زایند گاوها و پر از شیر ، بام و در
آجیلِ چارشنبه ز هر گونه خشک و تر
دخترها می گویند : ” آتیل ماتیل چرشنبه
آینا تکین بختیم آچیل چرشنبه “
با تخم مرغ هاى گُلى رنگِ پُرنگار
با کودکان دهکده مى باختم قِمار
ما در قِمار و مادرِ ما هم در انتظار
من داشتم بسى گل وقاپِ قمارها
از دوستان على و رضا یادگارها
رسومات زیادی برای چهارشنبه های آخر سال وجود دارد که سعی خواهد شد در مجالی دیگر بصورت بسیط مورد بررسی قرار گیرد. ولی برای حسن ختام، چند رسم دیگر از مراسمات و رسوم چهارشنبه آخر سال را برایتان ذکر می کنم:
در چهارشنبه آخر سال شروع به بیطار کردن حیوانات و زدن پشم آنها می کنند.
قنداق بچه درست می کنند.
به حمام رفته و مشغول آبتنی می شوند.
شاخهای قوچها را با پارچه های قرمز رنگ می ندند.
پول، الک، نمک، آرد، روییندنی، آتش، هیزم به کسی نمی دهند.
قبل از طلوع آفتاب از روی آب می پرند.
شمعی که کاملا نسوخته را خاموش نمی کنند.
قبل از غروب آفتاب چراغها را روشن می کنند.
کنار زنی که وضع حمل کرده نمی روند.
شب زود نمی خوابند.
از دیوار خانه دیگ می آوزند.
تازه گذشتگان را به یاد می آورند و با دعاهای خود آنها را یاد می کنند.
و…
طبیعتین ،حیاتین اویانماسی نووروزدان باشلانار و آزربایجان خالقی بونو چوخ طنطنه لی و همیده بیر آی قالمیشدان قید ائتمیه باشلاریر.بئیله کی هر هفته نی اوچونجو گونلری بیر عنصرله قید ائدرلر.قدیم خلق اینانجلارینا گوره ،دونیا و بوتون موجوداتین یارانیشی بلاواسطه دورد عنصرله سو،اود،هاوا،وتوپراق ایله علاقه دارمیش(عناصر اربعه).قیشین سونوندا بوتون جانلی عالمی و جانسیز طبیعت تدریجن قیش یوخوسوندان اویانماقی باشلار.بواویانیشلارا و دیریلیغ و دیرچلیش ده بو دورد عنصرون بیر-بیرلریلن قوووشمالاریلان اورتایا چیخارمیش.بواینانیشلارا دایاناراق اسکی خالق ایلین سون دورد هفته سینی هره سین بیرطبیعت عنصرونه آدلاندیراراق هربیرین چوخلی عنعنه و طنطنعه لن عزیزللر.ایلین سون آیی تورک خالقلاری آرسیندا بیرچوخ آدیلان تانینیر کی اونلاردان "جمله (cəmlə)بوز چیلله (boz çilləهفته ال دورد) həftə əl dörd (بوآدلاردان بیرنئچه سی دیر.بودورد هفته لربئله سیرالانماقدادیر :
1)توپراق چرشنبه سی
2)یئل چرشنبه سی
3)سوچرشنبه سی
4)اود چرشنبه سی
ایلین سون آینین ان اونملی اولان چرشنبه سی "توپراق چرشنبه" سی دیر."توپراق چرشنبه" "آخیر چرشنبه" "یئر چرشنبه" " چرشنبه سوری" "آخیر تک" "کوله چرشنبه" "لوطی چرشنبه" آدلاری ایله ده بیلنیر.
اینانجلارا گوره دورد عنصربوهفته ده گوجلنیب بیرآرایا گلدیکلری اوچون بو چرشنبه اوچ چرشنبه دن چوخ طنطنلی و شادلیقلارلا دولی گئچر،بیتمکده اولان ایلی شادلیق و شنلیکلرله یولاسالماق و تازا ایلی قارشیلاماق اوچون بو چرشنبه نین عنعنه لرین خالق آراسیندا چوخدور.بوگونون مراسیملری چرشنبه آخشامی گونونون اوولیندن تا گئجه نین سون ساعتلرینه قدر سوره ر.
آخیر چرشنبه تازا گلین ائوینه اوغلان طرفیندن خونچا گوندریلرکی بونادا " چرشنبه لیک"دئیلیر.بوخونچادا ،بئجردیلمیش بایرام گویو؛بیر نئچه قیرمیزی بایرام بالیقی؛ چرشنبه یئمیشی؛گلین قیزا قیزیل با قوموش و پالتار؛چادیرالیک؛و ائوین سایر آداملارینا اللریندن گلدیگی قدر پای یولانیر.بوخونچانین اوزی چرشنبه گونو اوغلان طرفی،قیز ائوینه گوندرلر.اوغلان ائوی بوخونچایا "هفت سین" ده آرتیرالار.بوخونچالارا آینا،داراق،اوزرلیک،سورمه ده قویولار.
"چرشنبه بازاری"دا بوگونون ان اونملی ایشلریندن بیری سایلیر.بوتون خالق بازاراد گئدییب چرشنبه لیک آلارلار.چرشنبه لیک عبلرت اولار:آینا-داراق؛سوپورگه،اوزرلیک،اییده،چرشنبه یئمیشی،وقدیم زمانلار کوزه ده آلینانلار ایچرسینده اولاردی.کیچیک ساخسیدن کوزه لرکی اونلارا "جین کوزه سی"ده دئیلریا بالاجا سهنگلر؛بالا تاس و گوودوشلاردا آلینارمیش.چرشنبه بازارلاری قدیم زمانلاردا و ایندیلیکده بئله اینانیلماز شولوغ اولاربئلله کی "ایینه سالسان یئره دوشمز"بیرچوخ یئرده "لوطی چرشنبه "و بازارگئدنلره"لوطی"و "بازارلیقا دا "لوطی بازاری"دئیلر.بوگون گرکیر کی اوشاقلاری حتماً بیر اویناتمالی آلنسین.تبریزده اوشاقلارا اویناتمالی آلاندا ظرافتلن دئیلیر" چرشنبه اوشاغی؛بئشی بیر شاهی".بیرآدام کی اوشاقی چوخ اولارو بوتون اوشاقلارینان بازارلیقا گئده اونادا دئیلر" چرشنبه بالالاری".
آخیر چرشنبه نین ان اونملی اولان یئمگی " چرشنبه یئمیشی"با "یئددی لوین" دیر. چرشنبه یئمیشی قورو یئمیشلردن بادام،کیشمیش،گیردکان،باسلیق،سوجوق،باشقا شب چره لردن عبارت اولار. آخیرچرشنبه یئمگی ده بوتون ائولرده بوگونکی کیمی دویونون بول آلمادقیندان پیلو اولاردی کی اونو پیشیرن آروادلار گرکیردی کی بزکلی –دوزکلی اولدوقدان سونرا پیشیریب دوشورسونلر.بعضی یئرلرده آخیرچرشنبه گونون یئمگی کوفته اولار،کوفته سایسی ائو آداملارنی سایسی جان اولدوقی حالده بیردانادا آرتیق پیشیریلر کی اونادا "قئییب پایی"دئیلیر،بونون خبرسیزگلن قوناق اوچون پیشیرللر. چرشنبه گونوبیرچوخ یئرده قووورقا دا قوورولار،بو قووورقا ائوین آغ ساققالی طرفیندن ائوآداملارنین آراسیندا پایلانار.بعضی کندلرده بوایش داملاردا و اود تونقالارنین باشیندا گورولرو آغ ساققال کیشی بیر شیش ایله دامین دورد طرفینه بیر جیزیخ چکیب قاوورقادان دایره ایچرسینه سپپرسونرا خیر دوعاسی وئرر:«بسم آلله الرحمن الرحیم،الهم صلی علی محمد وآل محمد،ائی آللاه انشااللاه،کی محمدین نوروزو،ابراهمین دوولتی،نوحون عومرونو،ساغلیق و بوللوقلا بیزلره و قونشولارمیزا اکرام ایله ،سونسوزلارا اوولاد،جوانلارا ساغلیق،قوجالارا اوزون عومور،ناخوشلار شفا،فاقیرلارا دوولت،پوللولارا کرامت عطا بویور،هامینی بیر -بیرینه مهربان ائله،آمین یارب العالمین» دوعادان سونرا بیر اووج قاوورقا و نوخود و مرجی گوتوروب اوزو قیبله یه ساری دوروب نییت ائلیر،تانری هامیا شنلیک،بول روزی قیسمت ائله سین،آخیرده بیر اووج قوورقادان دا گویه سپللر و دئیر کی«بودا قوشلارین پایی»
آخیر چرشنبه گونونون شادلیق وسایلیندن بیریده تاراقا، تومانا گیرن،یئددی تاراقا،ال بومبالاری پاتلاتماق دیر کی جوانلار طرفیندن آتیلیب و پاتلادیلار.قدیم بعضی یئرلرده و کندلرده "توپ اودی"آدی اولان پارچادان دوزلتیلمیش توپ کیمی ایپ وساپ دولاییب آخیر چرشنبه گئجه سی اود ووروب باییرلاردا بیر نئچه محله جوانلاری قارشلیقلی اولاراق بیر –بیرلرنه آتارمیشلار."توولاما"تولاماق دا جوانلارین بیر آیری ایونلاریندان سایلیر کی تولامالارین ایجینه آلومنیم خیردالاری قویوب توولایان زمان آغ اود پارچالاری هربیریئره سپیلر.
چرشنبه گونون بیر دبی ده فال و قولاق فالی دورماق رسمی دیر کی کندلرده دام باجالاریندان و ائولرین دلیک- دیشیکلریندن دانیشیلان سوزلردن فال توتولار.شهرلرده ده قاپی دالدالاریندان ،دورد یول آیرمیندا،بونون کیمی یئرلرده دانیشلیدقی سوزلره قولاق آسیب اورکلرینده اولان نیتلرینی تعبیر ائللر.بوناگوره چرشنبه گونو بوتون ائولرده دانیشیماقلار یاخشی و گوزل دانیشیقلار اولار.باشقا فاللاردا ائولرده بوگون توتولار ؛سو فالی بوفاللاردان بیریسیدیر .قیز و گلین لر؛ آروادلار هربیری بیر شئیی اورنک سنجاق،مینجیق،دوگمه ،وسایر وسایللریندن بیرسوقابی ایچینه آتلارسونرا بیرنفر بایاتی اوخویوب بیربالاجا اوشاق سودان بیر-بیر وسایللری چیخاردار.هرکسین اوزنون وسیله سینه گوره اوخونان بایاتیدان بیر یوروم یورار،بایاتی اوخویانلار چالیشالار کی گوزل و خوش سوزلر داشیان سوزلر دئیسینلر.
سون چرشنبه نین ان اونملی دبلریندن بیرده اود یاندیرماق و اود اوسوتندن آتیلماق دیر.بودببین کوک و ندنینه باغلی بیرنئچه روایت واردیر ،بیرچوخ کیشی بودببی زردوشت زمانیندان قالان بیر رسم بیلیلر.بیر آیری گوروشده کی بو دببی اسلامی بیر بیچیم وئرمکده بئله دیر کی "مختارسقفی"امام حسینین انتقامچی سی اولان قیامنین اوز طرفدارلارینا خبر وئرمک اوچون بئله قرار آلیرلار کی چرشنبه گنجه سی داملاردا اود یاندیرسینلار،تا بئله لیکله قیاما باشلادیلسین وهامی نین خبری اولسون.اما حکومت آداملار بوایشدن خبرلری اولور و چرشنبه گونونه حاظیرلیق آپاریلار.مختار حکومت آداملارنی قاباقلاییب چرشنبه آخشامی گئجه سی داملاردا اود یاندیریر ومختارین آداملاری حرکته باشلیرلار،بئله لیکله امام حسینین قانینین انتقامین آلماق قیامی باشلیر.اوگوندن بویانا خالق امام حسینین قانی آلماق قیامنین باشلانقیجی اولان گونو شادلیق گونو سئچمیشلر."سوری"کردجه دیلینده قیرمیزی آنلامی واردیر کی گئنه بیرچوخ آدام بوگونون باغلی اولدوقونو اینانیرلار.اما تاریخ ایچرسینه باخیلدیقی زمان بودببین چوخ اسکی و میفولوژیک چاغلارا دایانان زمانلاردان قالمیش بیر رسم اولدوقونو دوشونمک اولار.بئلله کی بو تورنه و دببلره بنزری سومئر قوملارنین دورانلارین یادداشتلاریندا گورونور. آخیرچرشنبه قاش قارالان زمان هریئرده اودون و چیرپی و تیکان تونقالاری قالاییب اود یاندیرلیر.قدیم زمانلار کندلرده داملاردا تونقال قالانیب و اود یاندیرلارمیش و شهرلرده و کندین میدانلاریندا تونقال قالانار.بیر چوخ عایله ده ائوین بویوگونون ائولرینده توپلانییب اود یاندیرالار.بوتونقالارین اوزلرینه گوره بیر چوخ اوزلیگی واردیر اورنک اولاراق تونقال سایسی "تک"اولماسی دیر،تونقالین "جوت"سایدا اولماسی اوغورسوز اولار.ائولرده تونقالی یاندیرماق دا ائوین لاپ کیچیک اوشاقی طرفیندن اولمالی دیر.اود یاندیرلان زمان چرشنبه بازاریندان آلنمیش اوزرلیک ده بواوددا یاندیرلار.اودون اوستوندن بوتون آداملار آتیلارلارکی بوایشده "آتیل –باتیل "دئیلیر.بئله اینانج واردیر کی اودون اوستوندن آتیلماق خوشبختلیق و بخت آچیقلیقی گتیره ر.اود اوستوندن آتیلان زمان بوسوزلری دئیلیر:
آتیل –باتیل چرشنبه
بختیم آچیل چرشنبه
***
آغیرلیغیم-اوغورلوغوم اودلارا
منیم له هوپولمایان یادلارا
آغیرلیغیم اود اولسون
اوددا یانان یاداولسون
اود اوستن آتداناق
هرجفایا قاتداناق
آغیرلیغیم-اوغورلوغوم اودلارا
منیم له هوپولمایان یادلارا
***
آتیل –توتول چرشنبه
چیللم توکول چرشنبه
بختیم آچیل چرشنبه
***
بوتون قید اولونان اود یاندیرما دببلرینه قدیم آزربایجانین چوخلی یئرینده "نادارا"دئیلردی، آخیرچرشنبه کندلرده بوتون ائولرده ائو آداملاری ممه یئیندن-پپه یئینه ،حتا قاری قوجالار ائولرنین داملارینا چیخیب تونقال قالاییب نادارا ائدرمیشلر.بویوک عالیم پرفسور محمدتقی کیریشچی نین ایران تورکلرنین اسکی تاریخی کیتابیندا بورسمی بئله قید ائلییب:«ائو آداملاری وحتا 90یاشیندا قوجابابا داما چیخیب تونقالی اود ووروب سونرا قوجابابا آلاوین مقابیلینده دایاناراق اللرینی گویه قالدیریب دئدی:-آللاه سنه مین شوکو،بیلدیر بوواخت اون تومن سرمایه میز واریدی،ایلی باشا-باش ایشله ییب،قازانییب،یاخشی دولاندیق واون تومن ده یئرینده دیر.سونرا اوشاقلارا ایشاره ائله دی کی :بالالار باشلایین.اوشاقلاردا سس سسه وئریب دئدیلر:
ناداراها،نادارا
سوگلدی قندهارا
شاهیم شیروان ایچینده
اوینار میدان ایچینده
قیلینجی قان ایچینده
میدانین آغاجلاری
بارگتیرمز باشلاری
آغا دایینین قاشلاری
هئی دویوشر قوشلاری(قوچلاری)
ایکی دانا ها ایکی دانا
ایکی دانا بیر قوش ایدی
باغچایا قونموش ایدی
بگ اوغلو گورموش ایدی
اوخ اینن وورموش ایدی
اوخ مندن یئزار-یئزار
درین –درین قویو قازار
درین قویودا بیر کئچی
هانی به بونون قیچی؟
قیچی قازاندا قاینار
پیشیک یانیندا اوینار
پیشیگیم هارا گئریرسن؟
گئدیرم بابام ائوینه
بابان ائوی ییخیلسین
قیز گلین آلتداقالسین»
اود اوستوندن آتیلدیق دان سونرا بعضی یئرلرده گئنه بیر پارا رسمیلر و اینانجلارواردیر،اورنک اولاراق قیزلار اود اوستوندن آتیلدیقدان سونرا ائولرینه گلدیکلری زمان باشماقلارین آیاقلاریندان چیخارتیب ائو آستاناسینا تولازلارلار،اینانج بئله دیر کی باشماقلارین دابانی ائوه ساری اولورسا او ایل بخت ائوینه گئدجک .بعضی یئرلرده اوددان آتیلدیقدان سونرا بیر بئل یا کورک اوستونه مینیب آت کیمی سورلر ،کورک اوستونده اولاندان سوروشالار کی«هارا گئدیرسن؟»اودا هرهارا کی آرزوسو واردیر تازا ایلده گئده دیله گتیره ر.اودون کوللریندن گوتوروب سحر باشی آخارسویو اوستونه گئدرلر،کولری سویا توکوب دیرناقلاری توتراق دئیللر:
آغیرلیغیم-اوغورلوغوم گئت
قادا-بلا بیزی ترک ائت
ایلین سون گونلرینه یاخینلاشدیقی زمان آذربایجان خانیملارنین بیرلیکده سومنی پیشیرلر. اسکی دونملردن بری بیرچوخ عنعنه و رسیملرله بیرلیکده بوگونه گلیب چاتان مینلرجه دب دن بیر اولان سمنی پیشیرمه دبی چوخ قدیم بیر تاریخه و رسم دایانیر.تورکلرین ان اسکی بایرامی اولان و بیر چوخ خلقه تقدیم ائتدیکلری نوروز بایرامینین باش تاجی و ان اونملی سیمگه لریندن بیرسی سایلان سمنی پیشیرمک دبی تورکلر آراسیندا اوزلیکله آذربایجان خلقنین گوزل و ماراقلی دبلرندن دیر. "هفت البویود"ون ایکینجی هفته سنین سون گونلرینده ائو خانیملاری بوغدا بئچردمگه باشلارلار.بیر نئچه مجمه ای ایچینه بوغدا توکوب سواردیقدان سونرا اوستونه بیر نازیک اورتویله باسدیریب چنجره کناریندا گون دوشن یئره قویارلار.بیرنئچه گوندن سونرا بوغدالار باشلارلار "چیرتداماق"و بالا-بالا آغرماقا باشلارلار.بو زمان بوغدالارین اوستوندن نازیک اورتونو گوتوروب بیر –ایکی گون ده ساخلارلار.بوزماندان سونرا بوغدالاری گوتورب ازدیکدن سونرا بیر توربادان سولارنی چکمه گه باشلارلار بیر نئچه دفعه بوایشی گوروب بوتون بوغدالارین سولارینی آلارلار.سونرا بوتون بوغدا سولارنی قازانا توکوب قیسیقلی اوددا پیشیرلر.سومنی قازانی قایناماقا گلن زمان اونون اوستون چکیب بیر جانماز،تسبح،آینا،قرآن سفره سی آچیب قازانی اوز باشینا بوراخیرلارو هامی اوزانی ترک ائلیر.بئله اینانج واردیر کی سومنی قایناقا گلن زمان حضرت فاطمه (س)گلیب سومنی نین دادین و شیرینلیقین اونا وئرر.سومنی پیشدیکدن سونرا اونو پایلاماقا باشلارلار.سومنی قازانینا "قابیقلی بادام"دا سالینار و اینانج بئله دیر کی بوبادامیلاری هرکس پول کیسه سینه قویورسا پولو برکت تاپیب آرتار. آذربایجانلیلاراوچون چوخ تانیش اولان سمنی ماهنی سی؛ ان گوزه ل دویغولار و احساسلارالا بیرلیکده ؛سمنی نین نه قدر آذربایجانلی لار اوچون اونم داشدیگیمی گوستریر.
سمنی آی سمنی
هریازدا سن یادا سال منی
سمنی ساخلا منی
ایل ده گویردیم سنی
گولوش دوغار دوداغلاردا سمنی
بیزیم ائللر اوخور بو نغمنی
سمنی ای سمنی ساخلا منی
دوزوم دورد یانینا نرگیس،یاسمنی
بو بایرامدا هر ایل بایرام دوزه لدن
من ال چکمم سندن کیمی گوزه لدن
سفرلر بزه گیسن ازلدن
یاراشیرسان اوتاقلارا سمنی
آخیر چرشنبه نین باشقا دبلریندن بیریده شال سالاما و قورشاق سالاما دبییدی کی چوخلی کندلرده بوایش گورولردی.اوستاد شهریارین حیدربابا منظومه سینده بو دب گوزل بیر شکیلده تطویره چمیلیب دیر:
بایرامیدى ، گئجه قوشى اوخوردى
آداخلى قیز ، بیگ جوْرابى توْخوردى
هرکس شالین بیر باجادان سوْخوردى
آى نه گؤزل قایدادى شال ساللاماق !
بیگ شالینا بایراملیغین باغلاماق !
شال ایسته دیم منده ائوده آغلادیم
بیر شال آلیب ، تئز بئلیمه باغلادیم
غلام گیله قاشدیم ، شالى ساللادیم
فاطمه خالا منه جوراب باغلادى
خان ننه مى یادا سالیب ، آغلادى
حیدربابا ، میرزَممدین باخچاسى
باخچالارین تورشا- شیرین آلچاسى
گلینلرین دوْزمه لرى ، طاخچاسى
هى دوْزوْلر گؤزلریمین رفینده
خیمه وورار خاطره لر صفینده
بایرام اوْلوب ، قیزیل پالچیق اَزَللر
ناققیش ووروب ، اوتاقلارى بَزَللر
طاخچالارا دوْزمه لرى دوْزللر
قیز-گلینین فندقچاسى ، حناسى
هَوَسله نر آناسى ، قایناناسى
قدیم زمانلارین تازا و یئنی ایلین خبرچیلری سایلان "سایاچی" لاردا بوگونلرین ان گوزده اولان کیشیلریندن سایلارمیشلار.آخیر چرشنبه گونو جوانلارین و اوشاقلارین هامیدان چوخ ائیلندیکلری و خوش گئچیردیکلری گون سایلیر.قدیم یوکورتانین "اونو بیر شاهی"اولان زمان میدانلاردا هامی پیشمیش یومورتا "چاقیشدیریب"گونولری سوودگی قدر گولوب شادلیق ائدرئیلر.
آخیر چرشنبه نین دببلری خالق آراسندا اوقدر چئشیتلی و اوقدر سایسیزدیر کی بوگونون اوزون بیر اولوس بایرامی و ائل بایرامی آدلاندیرماق اولار.بودببلردن بیر نئچه سی بئله دیر:
آخیر چرشنبه اوشاق بئشیگی دوزلدرلر
آخیر چرشنبه گون چیخمادان سواوستوندن آتلانارلار
آخیر چرشنبه کل و قوچ بوینوزنا قیرمیزی پارچا باغلارلار
آخیر چرشنبه حاماما گئدیب چیمک یاخشی اولار
آخیر چرشنبه ائودن پول ،الک،دوز،اون،بیتگی،اود،اودون وئرمزلر
آخیر چرشنبه یاندیرلمیش شمع یارمچلیق سوندورولمز.بوتون ائولرده ارته دن لامچا و چیراغلار یاندیریلار.
آخیر چرشنبه گونو زاحی اوستونه گئتمزلر
آخیر چرشنبه گئجه سی تئز یاتیلماز.
آخیر چرشنبه ائوده قازان آسارلار.
آخیر چرشنبه تازا اولنلری یادا سالیب اونلاری یادائلرلر.
سخن آخر
نوروز عید باستانی ما تورکها و ایام مرتبط با آن برای خود رسم و رسومات مفرح و با مسمایی دارد و نیاکان ما برای حفظ فرهنگ و هویت درخت تنومند فرهنگ تورک زحمات زیادی متحمل شده اند و این میراث معنوی را برای ما به یادگار گذاشته اند. بر ملت آذربایجان (بخصوص جوانان غیرتمند آزربایجانی) لازم و واجب است که با همت خویش نگذارند که هیچ گونه گزندی از دشمنانمان به مانند زخم تیشه ای حتی- بر کوچکترین شاخه این درخت تنومند و کهنسال برسد. و همانطور که این میراث معنوی به ما به ارث رسیده، ما نیز وظیفه داریم که آیندگان را از این امانت معنوی بهره مند کنیم و بر حسب وظیفه، تحویل آنها دهی....
منابع:
1- یادداشتها و مشاهدات شخصی نگارنده.
2- “دیوان لغات الترک” نوشته: محمود کاشغرلی
3- مقاله “ایلین آخیر چرشنبه لری " توپراق چرشنبه سی” نوشته: علی ب- تورک
4- هفته نامه سهیل شماره 65 و 67
5- مقاله “نوروز در آذربایجان” نوشته: آیتان تبریزلی (آذراوغلو)
6- منظومه “حیدر بابا یه سلام” اثر استاد شهریار