تاپماجا یا بیلمه جه یا باغلاما جهت گسترش و توسعه فکر کودکان بسیار مناسب و مفید است و تفریح خوبی نیز به شمار می آید.تاپماجا جای خاصی در داستانها نیز دارد چرا که در بسیاری از داستانها ، پادشاه دختر خود را به ازدواج کسی درمی آورد که بتواند پاسخ تاپماجای او را بدهد.گاه آشیقلار با اشعار تاپماجا گونه هایی به مناظره میپردازند.اما اصل تاپماجا برای تقویت هوش و فکر کودکان و نوجوانان است و در شب نشینی ها و دور هم جمع شدنها استفاده میکنند و از آنجایی که بیان تاپماجاها به شعر است کودکان خیلی زود یاد میگیرند.
تاپماجالار خیلی به نظم هستند و به شکلهای مختلفی همچون نثر ، به شکل بایاتی ، و یا حتی بعضا به جای آتالار سؤزو پدید آمده اند.
مثال ( به شکل بایاتی) :
دییرمانا دن گلیر ، دورون گؤرون کیم گلیر
توخونمامیش چووالدا ، اویونمامیش اون گلیر. ( ای ده)
Dəyirmana dən gəldi , Durun görün kim gəlir
(Toxunmamış çuvalda ، Üyünməmiş un gəldi. (iydə
(Toxunmamış çuvalda ، Üyünməmiş un gəldi. (iydə
تاپماجاهای آذربایجان بسیار فراوان ، روان و متنوعند و تمام علوم زمان را میتوان از خلال آنها آموخت و در حقیقت بسیاری از علوم ساده که برای کودکان مفید و لازم است توسط تاپماجاها بیان شده تا با یافتن جواب و شنیدن شعر آهنگی ، شادی و خوشحالی نصیب آنان گردد.
اصولا در ماه های زمستان که شبها طولانی است مردم بعد از زحمت و تلاش روزانه دور هم گرد می آمدند و به تفریح و بحث می گذرانذند. بویژه در دهات آذربایجان که با برفهای سنگینی ، راه روستاها از شهرها مسدود میگردید دیگر سیر و سفری در کار نبود و در روستاها ماندگار میشدند و در شبهای طولانی با فرهنگ خاص خود و استفاده از ساز و هنر آشیقها ، بازیهای مختلف ، داستان گفتن و معما گفتن و ... خود را سرگرم میکردند .معما یا چیستان مجلس گرم کن بود و مایه تفریح جمع می شد و بویژه برای کودکان وسیله ای جهت تعلیم و تربیت به شمار می آمد.
به تاپماجای زیر توجه کنید :
او نه دی کی : اوجا دامدان آلچاق داما قار یاغار ؟
?...O nədi ki : uca damdan alçaq dama qar yağar
توجه کودک معطوف خواهد شد به اینکه برف سفید است و غیر از برف چه چیزی سفید است؟ بی شک میتوان آرد را نام برد و آنچه آرد را از بام بالایی به بام کوتاه تر می باراند می تواند " الک " باشد.با این منطق ، کودک توانسته است با طرز کار الک آشنا شود و ذهنش فعال شده بتواند با این مثال ، به توصیف الک بپردازد.
اینک به تعدادی از تاپماجالار توجه کنید :
1) او یانی چپر ، بو یانی چپر ، ایچینده آلتی چاپار. ( گؤز)
(O yanı çəpər , Bu yanı çəpər , İçində atlı çapar. (göz
2) بیر بالاجا میل باشی ، یاندیردی داغ داشی. ( گویورد "کبریت" )
(Bir balaca mil başı , Yandırdı dağı-daşı (kibrit
3) من گئتدیکجه اودا گئدیر. ( کؤلگه) " به شکل نثر "
(Mən getdikcə o da gedir. (kölgə
4) هامینی بزر ، اؤزو لوت گزر. ( ای نه ) " به شکل آتالار سؤزو "
(Hamını bəzər , özü lüt gəzər .(inə
5) بیری ساغدیر بیری سول، آددیم آددیم آلیر یول.(آیاق)
(Biri sağdir biri sol , addım addım alır yol.(ayaq
6) آخشام باخدیم چوخودو ، سحر قالخدیم یوخودو.(اولدوزلار)
(Axşam baxdım çoxudu , səhər qalxdım yoxudu.(ulduzlar
7) سودا بالیق، قویروغو یانیق. ( لامپا )
(suda balıq , quyruğu yanıqş (lampa
8) یئددی دلیک لی توخماق ، بونو بیلمه ین آخماق.(باش)
(Yeddi dəlikli toxmaq , bunu bilməyən axmaq.(baş
قایناق لار :
ادبیات شفاهی آذربایجان ، م.کریمی ، تهران 1388
ویکی پدیا ، تورکی آزربایجانی ، تاپماجالار
تبریز پدیا ، تورکی تاپماجالار